W roku 1234 wojewoda krakowski Teodor z Ruszczy, herbu gryf sprowadził z Jędrzejowa Cystersów i osiedla ich w Ludźmierzu, a po kilku latach przenoszą się zakonnicy w bardziej dogodne miejsce - do Szczyrzyca, gdzie tworzą silny ośrodek religijno-gospodarczy. Tu budują kościół z kamienia łupanego i budynki opactwa z drzewa, o czym świadczą akta wizytacyjne opata Edmunda A. Cruce. Pracą swych rąk Cystersi karczują lasy i dookoła powstają uprawne pola, sady owocowe, winnice, młyny, drogi i mosty. Jako pamiątki z tych czasów dochowały się dwa portale i mensy ołtarzowe oraz niektóre fragmenty na krużganku klasztoru. W roku 1620 opat Stanisław Drohojewski rozpoczął dzieło przebudowy opactwa, które dalej prowadzi opat Remigiusz Łukomski. Zaś opat Joachim Mstowski w roku 1642 zaprasza biskupa Tomasza Oborskiego, który dokonuje konsekracji przebudowanej świątyni.

W nowym kościele umieszczono wcześniejszy obraz Matki Boskiej, który słynie w okolicy jako cudowny. Klasztor Szczyrzycki jako miejsce modlitwy i pracy przeżywał też ciężkie chwile w swej długiej historii. Został obrabowany przez Tatarów i zbójników, dwa razy plądrują go Szwedzi, niszczy go pożar, a najwięcej zadają mu ciosów Austriacy, którzy pod koniec XVIII w. wywożą zbiory biblioteczne, korony i wota z obrazu Matki Boskiej, a także złote naczynia liturgiczne.

Świątynia zbudowana jest w kształcie krzyża. Od wschodu prezbiterium jest zakończone półkolistą absydą. Ołtarz wielki pochodzi z 1642 roku oraz obraz wniebowziętej. Tabernakulum jest już z XVIII w. Po bokach wielkiego ołtarza dwie figury: św Stanisław z twarzą opata Remigiusza Łukomskiego i św. Wojciech z twarzą Zygmunta III Wazy. Stale służące do modłów zakonnych są XIX wieczne nad stallami dwa orły, a na posadce lwy - to zabytki z dawnych stall z XVII wieku. Przy ołtarzu wielkim dobrze zachowana płyta nagrobna nakrywająca kryptę z epitafium opata Gerarda Pastoriusza z datą 1752 r. Dwa ołtarze boczne są barokowe. W jednym z nich jest obraz św. Józefa, w drugim obraz n. Serca Pana Jezusa. Obraz cudowny Matki Boskiej Szczyrzyckiej, opiekunki opactwa jest w kaplicy bocznej. Obraz cudowny obrabowany został przez Szwedów w 1705 r. i ponownie przez Austriaków w roku 1794. Sukienki i korony nowe sprawił opat Benedykt Biros w 1939 roku, a nałożył je na obraz arcybiskup Stefan Sapieha - późniejszy kardynał.

Z okazji 750-lecia istnienia opactwa 19 sierpnia 1984 roku obraz otrzymał złote korony ufundowane przez opata Huberta Kostrzanskiego, a poświęcone przez ojca św. Jana Pawła II. W ramionach transeptu dwa ołtarze wyjątkowe piękne, w kształcie zwojów roślinnych, są rzadko spotykanym przykładem sztuki rokoko. Obok zakrystii stara renesansowa chrzcielnica i gotycki portal wiodący na krużganek. Cztery konfesjonały rokokowe i takaż ambona, nad którą jest postać św. Stanisława Biskupa I Piotrowina. Nad kościołem pokryta miedzią smukła sygnaturka rokokowa. Do pierwszej I wojny światowej cały kościół był pokryty miedzią, którą zabrali Austriacy. Nowe pokrycie dachów miedzią dokonane zostało w 1982 r. Na dzwonnicy, między dachem kościoła a klasztorem jest zabytkowy dzwon z XVIII w.

W klasztorze mieści się muzeum, które eksponuje stare obrazy, dokumenty, broń, szaty liturgiczne itp. Poza kościołem można oglądać pięć kaplic różańcowych i kaplice ku czci matki Boskiej Fatimskiej. Wyżej nieco trzy dzwony. W ogrodzie klasztoru jest miejsce, gdzie od 1812 do 1932 roku stała szkoła prowadzona przez Cystersów. Jednym z wielu chlubnych jej wychowanków był Władysław Orkan.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

-------------------------------------------

 

 

Według legendy, kiedy Cystersi budowali w pobliskim Szczyrzycu swoje opactwo, zaniepokoiło to Lucyfera. Wziął potężny kamień i leciał chcąc zrzucić go na siedzibę zakonników. Na szczęście nad Smykanią wystraszyło go bicie dzwonów na Anioł Pański i wypuścił kamień, dzięki czemu braciszkowie uniknęli śmierci . U podnóża skały są odciski czarcich pazurów.